جنگ و صلح از دیدگاه قرآن (3)

در نوشته‏های مفسران دیدگاه‏های متفاوتی در جزئیات این آیات آمده است از جمله ربیع گوید:
این اولین آیه‏ای است که در کارزار نازل شد (هنگامی که پیامبر در مدینه بودند) پس از نزول آیه پیامبر با آنان که با او کارزار می‏کردند جنگید و از هر که به او کاری نداشت باز ایستاد، تا زمانی که سوره برائت نازل شد [منظور آیه «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً»(43) می‏باشد.(44)]
ابن عباس گوید:
[درباره لا تعتدوا] زنان ، کودکان و پیرمردان مسن و کسی که تسلیم شده و دست از جنگ برداشته است را نکشید. اگر چنین کنید بر آنان ظلم کرده‏اید.(45)
و ابو جعفر گوید:
«الفتنه اشد من القتل» یعنی شرک به خدا از قتل شدیدتر است و با توجه به آنچه گفتیم که اصل معنای فتنه ابتلاء و آزمایش است تأویل کلام آن است که ابتلاء مؤمن در دینش که از دین برگردد و مشرک به خدا شود شدیدتر و پرضررتر است از اینکه در حالی که بر دین خود استوار است و در حالی که حق با اوست شهید شود، «قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ»؛ یعنی بجنگید با آنان تا کفر نباشد و جز خدا پرستیده نشود، از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت است که من مأمور به جنگ با مردم شدم تا لا اله الّا اللَّه بگویند، نماز بخوانند و زکوة بدهند پس اگر چنین کنند جان و مالشان در امان است و محاسبه اعمال آنان با خداست.(46)
قرطبی می‏نویسد:
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در مکه از کارزار ممنوع بود با آیاتی مثل «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن»(47) «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ»(48) «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً»(49) «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ»(50) چون به مدینه آمد با نزول این آیه مأمور به کارزار شد. این دیدگاه ربیع بن انس و دیگران است ولی از ابوبکر نقل شده که اولین آیه را «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا»(51)؛ می‏دانست ولی اکثر بر نظر اول هستند.(52)
و همو می‏نویسد:
وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ... امر به کارزار با هر مشرک و در هر موضع است و این امر مطلق است و مشروط به ابتدا به کارزار از سوی مشرکان نیست؛ چرا که در ادامه دارد و یکون الدین للّه.(53)
اما مفهوم فتنه در الفتنه اشد من القتل از دیدگاه فخر رازی پنج وجه است:
اول: که از ابن عباس منقول است: فتنه کفر به خداست، چرا که کفر سبب فتنه می‏شود و آن را از قتل بالاتر دانسته است چرا که کفر مستحق عذاب دائم است و قتل همیشه این گونه نیست و کفر فرد را از امت خارج می‏کند ولی قتل این گونه نیست.
دوم: اصل فتنه به معنای عرضه کردن طلا بر آتش جهت خلاص از غش است و بعد اسم برای هر چیزی شده که موجب امتحان است. و مراد از آیه آن است که اهتمام کفار به ترساندن مؤمنان و سختگیری بر آنان تا حدی که آنان مجبور به پناه آوردن به غیر شهر و کاشانه شوند، از کشتن که موجب خلاص از ناراحتی‏های دنیاست بهتر است.
سوم: فتنه عذاب دائمی است که به سبب کفر با آنها قرین است. گویا قرآن می‏گوید: بدانید در پشت سر کشتن آنان عذابی دارند که از کشتن شدیدتر است، اطلاق اسم فتنه بر عذاب جایز است از باب اطلاق اسم سبب بر مسبب.
چهارم: مراد آن است که فتنه آنان بر شما به این که شما را از مسجد الحرام باز داشته‏اند شدیدتر است از این که شما آنان را در حرم بکشید، چرا که آنان از عبودیت و اطاعت خدا منع می‏کنند که جن و انس برای آن خلق شده‏اند.
پنجم: ارتداد مؤمن از دین بر او شدیدتر است از آن که محِقاً کشته شود.(54)
در تفسیر قاسمی آمده است:
« قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ»؛ یعنی با آنان کارزار کنید تا کفر زایل شود و اسلام ثابت گردد. آنچه به عقاب منجر می‏شود زایل و آنچه به ثواب می‏انجامد ثابت گردد «قاتِلُهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ» یعنی آنان را که شما را اخراج کردند و به فتنه انداختند و کارزار کردند با شما با آنان بجنگید تا در حرم فتنه‏ای نباشد یعنی چیزی که مردم را از دین منع کند و آنان را از اظهار دین و دعوت به خدا باز دارد و تا آن که دین برای خدا باشد، یعنی دین به طور خالص برای خدا باشد و در حرم غیر از او عبادت و بندگی نشود. از غیر خدا کسی نترسد و کسی در دینش به فتنه دچار نشود و به خاطر دینداری اذیت نگردد.(55)
در تفسیر الفرقان نیز آمده است:
امر «و قاتلوا» در این آیه دفاع از جان‏های مسلمین است. در دوران مکه دفاع مسلحانه و خونین ممکن نبود به جهت شرایط خاص و حالت مبارزه منفی که در آن دوران در مقابل هجمه‏های کفار بود. در این جا بعد از آن که در آیه «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلی‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» داده شد، مسلمانان مأمور به کارزار با کسانی شدند که با آنان می‏جنگند البته به شرط عدم تجاوز به این صورت که غیر مقاتل و پیرمرد و خردسال و زن را نکشند... این آیه اولین آیه درباره امر به قتال است و آیه حج اولین آیه اذن به قتال است. در مرحله بعد آیه: «قتلوا المشرکین» آمد پس از آن دفاع هجومی به جهت حفاظت از مستضعفین مظلوم تشریع شد و پس از آن کارزار با هر کافری و هر دیار مشرکی « قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ».(56)
و همو در ادامه می‏نویسد:
« قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ...» آیا این ضابطه را معیار ثابتی برای همه زمان‏های اسلامی می‏بینی که واجب است مبارزه و جنگ با کافرین تا رفع فتنه و بقاء دین برای خداوند که آن طاعت مطلقه خداوند در همه آبادی‏های زمین است گرچه ادیان دیگر در تقیه باشد؟ یا این که امر خاص به مجاهدین زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و ایشان تا رسیدن به غایت سلبی «حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ» نبودند تا برسد به غایت ایجابی «یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ». یا این که امر عامی است ولی مراد از فتنه در اینجا قتال است گرچه معنای فتنه اعم از قتال است.(57)
و بالاخره علامه طباطبایی می‏نویسد:
این آیات پنج‏گانه حکم واحدی را با حدود و اطرافش بیان می‏کند. کلام خدا «وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ» بیان اصل حکم است، کلام خداوند «ولا تعتدوا» حد حکم از جهت سازمان‏دهی و انتظام است ، کلام خداوند «و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه» حد زمانی حکم است و... .(58)
این آیات مخصوص قتال با مشرکین است و شامل اهل کتاب نمی‏شود، پس مراد نهایت قتال که دین برای خداوند باشد آن است که بت‏ها را عبادت نکنند و به توحید اقرار نمایند. اهل کتاب به توحید اقرار دارند گرچه به حسب حقیقت آنان نیز کافرند.(59) قرآن اسلام و دین توحید را مبتنی بر فطرت می‏داند و اقامه و تحفظ بر انسانیت را از اهم حقوق مشروعه انسان برمی‏شمارد و دفاع از این حق را نیز حق فطری دیگری می‏داند... و قتال چه به عنوان دفاع از مسلمین یا از حوزه اسلامی یا جهاد ابتدایی باشد همه آنها در حقیقت دفاع از حق انسانیت است در حیات او چرا که در شرک به خداوند پاک انسانیت هلاک می‏شود و فطرت می‏میرد و در دفاع از حق انسانیت اعاده حیات انسانیت و زندگانی آن بعد از مرگ او است. پس شخص زیرک و عاقل این گونه می‏یابد که اسلام شایسته است حکم دفاعی در پاک کردن زمین از لوث مطلق شرک داشته باشد و در خلوص ایمان برای خداوند تلاش کند.(60)
با توجه به دیدگاه‏های ذکر شده باید گفت: آیات پنج گانه از آن جهت که نحوه برخورد با حاکمیت مشرکین در مکه را نشان می‏دهد می‏تواند به عنوان استراتژی برخورد با ملل یا حاکمیت‏های کفر پیشه مطرح گردد. بعضی از این آیات بویژه از جمله وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ ، تشریع جهاد ابتدایی به منظور دعوت به اسلام را برداشت کرده‏اند. مرحوم علامه طباطبایی هچنان که آوردیم به نحوی در جهت توجیه این نوع جهاد به صورتی که تبدیل به دفاع از انسانیت و فطرت شود پاسخ گفته است. عده‏ای از معاصرین این جهاد ابتدایی را به تبعیت از مفسر پیش گفته دفاع از انسانیت و فطرت الاهی انسان می‏بینند.
نکته مورد توجه در مجموعه آیات آن است که طرف قتال را درآیه 190 «الذین یقاتلونکم» ذکر کرده است. در آیات دیگر نیز با ضمیر جمع مذکر غایب (هم) به دسته ذکر شده «الذین یقاتلونکم» اشاره کرده است. البته با توجه به شأن نزول و ذکر اخرجوهم من حیث اخرجوکم و یاد کرد از مسجدالحرام روشن است که مراد از الذین یقاتلونکم مشرکین مکه هستند. اگر مراد از مقاتلین مشرکین مکه هستند آیات نه عمومیتی دارد که قتال با هر مشرک و کافری را در بر گیرد که شامل اهل کتاب هم بشود (آنچنان که مرحوم علامه طباطبایی به این نکته تصریح کرده‏اند) و نه عمومیتی که جهاد با هر مشرکی را شامل شود.
گرچه غایت قتال با مشرکان مکه آن است که حتی لا تکون فتنه و یکون الدین للَّه و روشن است که با قتال مشرکان مکه و حتی کشته شدن همه آن‏ها نه تمام فتنه در پهنه زمین و طول زمان از بین می‏رود و نه دین خداوند استقراری وسیع و همه جانبه می‏یابد.
پس با قرینه مقاتلین و تناسب احکام مذکور در آیه این گونه استفاده می‏شود که نفی فتنه و استقرار دین در بلدالحرام مراد است. پایگاه توحید نباید محل فتنه شرک و فتنه بر علیه مسلمین باشد و باید در آنجا دین خالص برای خداوند باشد. به ویژه آن که مشرکان مکه ابتدای به کارزار کرده و در موارد متعددی به مسلمین یورش برده و در آغاز نیز آنان را مجبور به ترک دیار کرده‏اند.
بنابراین آنچه در تفسیر قاسمی آمده است و احتمالات غیر منتخب نویسنده تفسیر الفرقان در نظر ما به صواب نزدیک‏تر است.
در قرآن کریم نظیر این آیه در سوره انفال آمده است:
«وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(61)؛
و با آنان کارزار کنید تا فتنه‏ای نباشد و دین، همه آن برای خدا باشد ، پس اگر دست کشیدند همانا خداوند به کارهای آنان بینا است.
ولی با توجه به آیات قبل که «یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»(62)؛ اشاره دارد ظهور مرجع ضمیر در آن آیه نیز به مشرکان مکه است.
پس دیدگاه صاحب دراسات که در ذیل آیه آورده است:
کارزار واجب جنگ برای رفع فتنه و بسط توحید است و چه بسا اولی همان جهاد دفاعی مصطلح و دومی جهاد ابتدایی است. و هنگامی که واجب به انجام رسید پس از آن ظلم به برده‏گیری و استثمار روا نیست.(63)
مورد اختیار ما نیست و با توجه به قرائن مجموعه آیات خلاف ظاهر است ، اگر کسی در پاسخ بگوید که مورد در آیه شریفه مخصص نیست و هر کافری این حکم را دارد. پاسخ آن است که آیه آن گونه نیست که مفهومی عام را برساند و شأن نزول آن به مورد خاصی تطبیق شده باشد، بلکه حکم بر قتال تا رفع فتنه و بسط توحید متعلق به موضوعی مقید و مضیق است؛ چرا که در این آیات قتال با الذین یقاتلونکم مورد توجه و حکم است.
تنها نکته مورد اشکال نهایت آیه 191 است که دارد «کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ» و شاید کسی بگوید که این حکم برای همه کافران است. اما در پاسخ باید گفت اصولاً آیه قاتلوهم حتی لا تکون فتنه پس از این آیه واقع شده و از قضا در این آیه این گونه می‏خوانیم: «وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّی یُقاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ»؛ یعنی در این آیه مقاتله در نزد مسجد الحرام مشروط به ابتدای به کارزار از سوی مشرکان است و این که جزاء کافرانی که در مسجد الحرام قتال می‏کنند مرگ باشد امری است که با کبرای کلی مورد بحث تفاوت دارد.
نتیجه آن که این آیات گرچه شیوه برخورد شدید دولت و حکومت اسلامی را با کافرانی که به مسلمانان حمله برده و کارزار کرده‏اند نشان می‏دهد اما آنچه به عنوان جهاد آزادیبخش یا رفع فتنه در عالم و بسط توحید مطرح است از آن مستفاد نمی‏گردد.
در آیات دیگر که به ظاهر جهاد ابتدایی را می‏رساند نیز می‏توان به نوعی مفهوم دفاع را استنباط نمود.
در آیه: وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً(64) همگی با مشرکان بجنگید، چنانکه آنان همگی با شما می‏جنگند و بدانید که خدا با پرهیزکاران است. گرچه امر قتال کرده و قیدی را نیاورده ولی واضح است که این کارزار مسبوق به قتال و جنگ مشرکان است، آن چنان که از جمله کما یقاتلونکم کافة استفاده می‏شود.
در آیه: فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم... واقعدوا لهم کل مرصد.(65) مشرکان را هر جا یافتید بکشید... و در هر کمین‏گاه [در انتظار آنان بنشینید. نیز به کمین دشمن نشستن حکایت از تجاوز دشمن به خاک و وطن دارد زیرا که در تهاجم ابتدایی کمین‏گاه کاربردی ندارد ، کمین غالباً در مواردی است که دشمن حالت تهاجمی دارد و نه حالت تدافعی.
در آیه: قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنْ الْکُفَّارِ وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً.(66) با کافران که نزدیک شما هستند کارزار کنید و باید که در شما شدت را بیابند.
در این آیه نیز اگر مقصود لزوم تهاجم برای تحمیل عقیده بود آن هم در زمان اقتدار مسلمین، دیگر جمله ولیجدوا فیکم غلظة چندان تناسبی نداشت، ولی اگر مقصود آن باشد که با دیدن اقتدار و شدت شما آنان فکر تجاوز را از سر بیرون کنند تناسب بیش‏تری را فراهم می‏آورد.
اصولاً هر جا در قرآن کریم بحث جهاد ابتدایی به ذهن می‏رسد ، آیات محفوف به آیات دیگری است که همه به نوعی به پیمان‏شکنی، تجاوز و ممانعت آنان از رسیدن پیام اسلام به مردم حکایت می‏کند. به عنوان نمونه به آیات 9 و 10 سوره توبه مراجعه شود.
البته در بعضی موارد استنباط این مطلب دشوار است. آنچه در واقعه برخورد سلیمان با ملکه بلقیس نقل شده است دلیل برخورد سلیمان کفر بلقیس دانسته شده است ولی با این همه با توجه به این که در این واقعه تسلیم بلقیس و هدایت وی نقل شده است و زمینه جهاد فراهم نیامده است، نمی‏توان چندان اطمینانی در جهت استفاده جهاد ابتدایی از آن به دست آورد.
درباره آیه 29 سوره توبه با توجه به این که نه قبلاً به تهاجم اهل کتاب اشاره کرده است و نه در این آیات اشاره‏ای به تهاجمی بودن دفاع وجود دارد، به این جهت استفاده جهاد ابتدایی از آن دور نیست، گرچه مضمون آیه به عدم ایمان آنان به خدا اشاره دارد و ظاهر آیه با توجه به «مِنْ» تبعیضه در آیه شریفه بر بعضی از اهل کتاب صدق می‏کند، در هر صورت این آیه نیازمند تأمل جدی است و از آیات دیگر در مدلول مورد نظر گروه اول دلالت بیش‏تری دارد.
2. تحقق موضوع جهاد ابتدایی به قیودی نیازمند است‏
با مراجعه به قرآن کریم روشن می‏شود که جهاد ابتدایی به سادگی امکان ندارد و قیود و مخصص‏های فراوان اصالت الجهاد را بسیار ضعیف و دارای مصادیق نادر می‏سازد. این نکته گرچه مثبت اصل بر صلح (نظریه دوم) نیست، اما اصل بر جهاد (نظریه اول) را نیز خدشه‏دار می‏سازد. این قیود در غالب پیمان‏ها و عقدهای مختلف در قرآن کریم ذکر شده است. در سوره توبه می‏خوانیم:
وَ إِنْ أَحَدٌ مِنْ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ(67) و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست، پناهش ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان.
در ادامه لزوم حفظ معاهدات را گوشزد می‏کند.
إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ.(68)
مگر با کسانی که کنار مسجدالحرام پیمان بسته‏اید. پس تا با شما [بر سر عهد ]پایدارند، با آنان پایدار باشید زیرا خدا پرهیزکاران را دوست دارد.
این آیات صلح و امان را نسبت به همه مخالفان دینی اعم از اهل کتاب و غیر آنان شامل می‏شود، از سوی دیگر امکان عقد امان نسبت به افراد و جوامع غیر اسلامی را می‏پذیرد(69) و این نکته به احترام اسلام به افراد غیرمسلمان و دولت‏های غیر اسلامی اشاره دارد. البته درباره این که عقد امان می‏تواند به طور دائمی باشد و یا این که حتماً باید زمان‏دار باشد و تا مدت معینی باید بر این پیمان استوار بود، اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از فقیهان با توجه به اطلاق آیه نامحدود بودن زمان این پیمان را مجاز شمرده‏اند.(70) از سوی دیگر جهاد مبتنی بر تحقق دعوت است و دعوت به معنای رساندن پیام اسلام به مردمان است و اصولاً هیج قتالی قبل از دعوت به شیوه‏های مذکور آن در قرآن (حکمت، موعظه، جدال و...) مشروع نیست. بنظر می‏رسد آن چه در این عنوان ذکر شد گرچه به محدودیت جهاد می‏انجامد ولی رافع اصل جهاد نخواهد بود.

3. آیات جهاد زمان حاضر را شامل نمی‏شود

بعضی با توجه به این نکته که شرک عصر جاهلی ملازم با شرور و فتنه‏های اجتماعی بوده است و یا با توجه به این که آیات جهاد با اختصاص به عصر تأسیس حکومت اسلامی و حداکثر مختص زمان حضور معصوم(علیه السلام) است بدنبال محدود کردن اصالة الجهاد به دوران صدر اسلام یا عصر حضور هستند. درباره شرک عصر جاهلی و همراهی آن با فتنه و شر مطالعه تاریخ اجمالی صدر اسلام کافی است. نیم نگاهی به نحوه مقابله کفار با پیامبر ما را به این نکته می‏رساند که بحث اساسی آنان حفظ و بهره‏برداری از مواهب مادی بوده است. فرهنگ و تمدن امروز گرچه از زیاده‏خواهی بری‏ءِ نیست، ولی با توجه به مجموعه شرایط حاکم بر جهان اسلام آوردن رهبران یک کشور، هرگز مساوی از دست دادن قدرت نیست، از این روی می‏توان شر امروز را دارای ماهیتی متفاوت با آن دوران دانست. از این روی با قبول تلازم شرک و فتنه در دوران صدر اسلام و مهم بودن عنوان فتنه در تشریع جهاد ابتدایی آن عنوان در عصر حاضر کم‏تر مصداق می‏یابد.(71)
از سوی دیگر آیات جهاد را معمولاً فقیهان ما مختص به زمان حضور می‏دانند و بعضی جهاد ابتدایی را مختص به جزیرة العرب می‏دانند.(72) این اختصاصات نشانگر آن است که ویژگی عرضه رشد و نمو اسلام و یا سرزمین مکه و اطراف آن اقتضای جهاد ابتدایی داشته است ولی در عصر ما دیگر چنین زمینه‏ای جهت جهاد و مبارزه در راه خدا و برای تسلیم کفار به قبول اسلام وجود ندارد.

قضاوت نهایی بین دو نظریه‏

با توجه به دلایل دو گروه و تفاوت‏های فراوان زمان‏ها و مکان‏ها نمی‏توان به طور قاطع یک نظریه را ترجیح داد. به لحاظ تاریخی نیز در زمانی که دولت اسلامی دارای قدرت و شوکت و امکاناتی بوده است که زمینه کشورگشایی برای آن فراهم بوده است دیدگاه‏های «اصالة الجهاد» بیش‏تر مطرح گردیده است ، ولی در دوران معاصر که متأسفانه با غلبه دولت‏های غیر اسلامی همراه گردیده و دولت‏های اسلامی به ضعف و سستی مبتلا گردیده‏اند فقیهان و نویسندگان به اصالت الصلح عنایت بیش‏تری پیدا کرده‏اند.
به نظر می‏رسد آن چه میزان روابط و کیفیت آن را در مستوای مباحث نظری قرآنی تعیین می‏کند، هدف کلی تشکیل دولت مکتبی اسلام است، اسلام یک دولت فکری است که به دنبال توسعه و نشر مکتب در تمام عالم است و منطقه و نژاد خاص را مورد توجه قرار نمی‏دهد، ولی از طرف دیگر به دنبال توسعه دین بر اساس برهان و منطق است، از این روی اصالت در اسلام بر دعوت است نه بر جنگ و نه بر صلح، ولی این دعوت در چه عرصه‏هایی و با چه ابزارهایی باید صورت پذیرد، بدون تردید نیازمند توجه به ظرف زمانی و مکانی و رعایت مصالح مسلمین است. بدون تردید در عصر حاضر و با توجه به تسلط فرهنگ قبول حقوق بشر بر کشورها و تلقی به قبول تمام ملل جهان نسبت به مرزهای جغرافیایی ، مصلحت مسلمین چیزی جز دعوت از طریق بیان و قلم و... نیست و جهاد ابتدایی اگر چه در بعضی از زمان‏ها می‏تواند موجب گسترش اسلام باشد، ولی در عصر حاضر رعایت صلح جهانی و به رسمیت شناختن مرزهای بین المللی امری ضروری است. در زمانی فقیهان به دو عنوان دارالاسلام و دارالحرب می‏اندیشیدند و عده‏ای دارالعهد را به آن افزودند ولی امروزه به نظر می‏رسد باید در سیاست خارجی کشورهای اسلامی به دو عنوان دارالاسلام و دارالعهد اندیشید و دارالحرب چندان مفهومی را در روابط بین المللی حاضر ندارد.

پي نوشت :

43) توبه (9): 36.
44) محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری) (بیروت، دارالکتب العلمیه و داراحیاء التراث العربی، 1421) ج 2، ص 195.
45) همان.
46) همان، ص 201.
47) قرطبی، انصاری، الجامع لاحکام القرآن، (بیروت، مؤسسة التاریخ العربی) ج 2، ص 231 و 232.
48) مائده (5): 13.
49) زمل (39): 10.
50) غاشیه (88): 22.
51) حج (22): 39.
52) قرطبی، انصاری، الجامع لاحکام القرآن، ص 231 و 232.
53) همان، 236.
54) فخر رازی، التفسیر الکبیر، (قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1411) چاپ سوم، ج 5، ص 113.
55) محمد جمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی (بیروت، داراحیاء التراث العربی) المسمی بمحاسن التأویل، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، ج 1، ص 492.
56) محمد الصادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 95 - 97.
57) همان، 102.
58) سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، (تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362) چاپ چهارم، ج 2، ص 61.
59) همان، ص 63.
60) همان، ص 67.
61) انفال (8): 39.
62) انفال (8): 39.
63) حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و...، ج 1، ص 116.
64) توبه (9): 36.
65) ]. توبه (9): 6.
66) توبه (9): 123.
67) توبه (9): 6.
68) توبه (9): 7.
69) ر.ک: محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، (تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365) ج 21، ص 90 - 94.
70) ر.ک: همان، ص 97 و هبة زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، (سوریه. دمشق، دارالفکر، 1401ق) چاپ سوم، ص 360 تا 393.
71) ر.ک: وهبة زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ص 136.
72) ر.ک: تفسیر المنار، ج 10، ص 352.

منبع:فصلنامه علوم سیاسی ، شماره 34
/ن